یک عکس و چهار تصویر

به نظرم در ماجرای به آتش کشیده شدن عکس بنیان گذار جمهوری اسلامی چهار تصویر مشخص را میتوان دید:
تصویر اول تصویر نظامی است فاقد حتی قدرت نمایش حمایت مردم از خود؛ نظامی كه چنان حمایت از خود را در میان مردم، و حتی در میان طرفداران سنتی خود، از دست داده كه توان برپایی یک راه پیمایی عمومی ندارد. حمایت های عمومی انجام گرفته از موضع مورد قبول دولت و رهبری محدود به حمایت طلاب آن هم بیشتر از مدارسی بود كه متولیان آن چهره های شاخص حامی دولت بودند. به خاطر بیاوریم كه نزدیک به ده سال پیش به فاصله چند روز پس از ماجرای کوی دانشگاه نظام توانست با بسیج طرفداران خود راه پیمایی نسبتا بزرگی در تهران و شهرهای دیگر ترتیب دهد. در مقابل در شرایط فعلی نظام حتی حاضر به دعوت از مردم برای یک راه پیمایی عمومی نشد. خطر بی اعتنایی باقی مانده هواداران از یک سو و ایجاد امکانی تازه برای مخالفان از سوی دیگر امکان چنین فراخوانی را از دولت و نظام گرفت. از طرفی، در کنار عکس رهبر پیشین جمهوری اسلامی عکس رهبر فعلی نظام هم به آتش کشیده شد. نظام تلویحا پذیرفت كه به آتش کشیده شدن عکس رهبر فعلی ایران چیزی نیست كه کسی را به عملی وا دارد. دیدن چنین صحنه یی، آن هم از صدا و سیما، مطمئنا برای رهبری كه دوری و نزدیکی به خود را ملاک حرکت افراد در مسیر حقیقت میداند مطمئنا دشوار بود است.
تصویر دوم تصویر رهبری است مشکوک به درستی از راهی كه در پیش گرفته ولی ناگزیر از ادامه آن. تقریبا میتوان مطمئن بود كه هدف از پخش این تصاویر دستگیری سران اصلاح طلب و به خصوص میر حسین موسوی و مهدی کروبی بوده است. هر چند چنین احتمالی هنوز نیز وجود دارد، اما به نظر میرسد كه نظام در انجام این اقدام یک صدا و یک دل نیست. در ماجرای شبیه به ماجرای فعلی كه در جریان کنفرانس برلین روی داد نظام چنان عزم جزمی در برخورد با مخالفین داشت كه به فاصله چند روز از پخش تصاویر از صدا و سیما اقدام به بازداشت شرکت کنندگان در آن کنفرانس کرد. اکنون اما گروهی در داخل نظام از عواقب اقدامی مشابه بیمناک هستند. رهبری نیز كه تا کنون از عمل کردن به توصیه مشاوران تند رو خود سود چندانی نبرده است کمی نیاز به تامل دارد. هر چند تغیر مسیری كه پیش گرفته برای فردی كه مریدانش او را کمی بالاتر از خطا میدانند دشوار و پر مخاطره است.
تصویر سوم تصویر جنبشی است كه تاکتیک پذیر شده است. شاید این اولین بار باشد كه این جنبش چنین خصلتی را از خود بروز داده است. این جنبش اکنون چون یک موجود زنده در باز خورد با محیط از خود واکنش نشان میدهد. منفعل نیست اما رادیکال هم نیست. جنبش سبز به درستی دریافته است كه چاره کار در بیان شعارهای رادیکال نیست. بر خلاف نظری كه سعی در معرفی این جنبش به عنوان حرکتی بدون رهبر است این جنبش به تدریج در حال پیدا کردن رابطه اتحاد و انتقاد با رهبرانش است. اتحادی بر آمده از یک هدف مشترک و انتقادی كه لازمه زیستن در یک محیط دموکراتیک است.
تصویر چهارم تصویر سازی است در حال کوک شدن. اقداماتی نظیر بیانیه ظریف موسسه زیر نظر نوه بنیان گذار جمهوری اسلامی در محکومیت پخش این تصاویر از صدا و سیما، نامه به موقع آقای کروبی، موضع مختصر و مفید موسوی، بیان متین و منتقدانه خاتمی، حرکت عاقلانه دانشجویان،... با جذب حمایت مردم و در سایه یک رهبری متناسب میتواند یک سمفونی زیبا خلق کند.

صد روز نفس گیر

پیش بینی آینده خصوصا در یک محیط سیال سیاسی، كه در آن هر روز اتفاقات تازه یی ممکن است اتفاق بیفتد، کاری است دشوار. اما کاری را كه شاید بتوان انجام داد ترسیم چارچوبی است كه در آن تلاقی جریان حوادث را میتوان متصور شد. از این منظر به گمانم صد روز آینده (به طور مشخص از ۱۶ آذر تا اواخر اسفند) در روند حوادث پس از انتخابات صد روزی خواهد بود نفس گیر و تعیین کننده. ۱۶ آذر، روز دانشجو، فرصتی خواهد بود برای دانشجویان كه مطالبات خود را باز فریاد بزنند؛ مطالباتی كه اینک جنبه عمومی به خود گرفته است. دولت بر امده از انتخابات دوم خرداد اما قصدی برای تفاهم با دانشجویان ندارد. دولت چنین امکانی را برای خود باقی هم نگذاشته است چرا كه مطالبات دانشجویان معمولا فراتر از مطالبات مردم است و دولتی كه حاضر به تن دادن به مطالبات مردم نیست واضح است كه به خواسته های دانشجویان تن نخواهد داد.
اگر چه فشارهای بر فعالان دانشجویی تلاشی برای مهار اعتراضات دانشجویان فراوان است اما دانشجویان نیز در شرایط فعلی آینده روشنی را در مقابل چشم خود نمیبینند. رفتار و تلاش دولت در طی چند هفته گذشته تمام شده به حساب آوردن مناقشه انتخاباتی بوده است. از این رو احتمال این كه در روند حوادث ۱۶ آذر عوامل دولتی ابتکار عمل را مثلا با حمله به دانشگاه یا دانشجویان به دست گیرند هر چند دور از نظر نیست اما چنین حرکتی بیش از آن كه یک اقدام پیشگیرانه یا پیشدستانه باشد یک تغیر در راهبرد نظام در مقابله با اعتراضات خواهد بود. اتفاقی كه به احتمال زیاد در ۱۶ آذر شاهد آن خواهیم بود اعتراضات پراکنده در چند دانشگاه اصلی کشور خواهد بود.
پس از ۱۶ آذر مراسم محرم و جشن های سالگرد پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷ فرصت قابل توجهی برای معترضان برای حضور در خیابان و اعتراضی فراگیر خواهد بود. گر چه رفتار و برخورد خشن و کشتار معترضان پس از انتخابات نشان داد كه نظام حاضر به پرداخت هر هزینه ای برای حفظ قدرت است، اما گزینه های پیش روی دولت در مقابل حضور مردم در این مراسم و راه پیمایی ها محدود است. اینجاست كه میتوان به دو گزینه مشخص تکیه کرد:
حالت اول حالتی است كه حضور مردم در اعتراضات صد روز آینده قابل توجه نباشد، از میزان آن کاسته شده باشد و مطالباتی فراگیر در میان معترضان وجود نداشته باشد. در این صورت نظام با استفاده از تعطیلات نوروزی سران اصلاح طلب، دانشگاهیان و چهره های شخص از میان معترضان را با محدودیت های جدی مواجه خواهد کرد به گونه یی كه منظر سیاسی کشور پس از تعطیلات نوروزی کاملا تکصدایی شده باشد. درصورتی كه دولت آقای احمدی نژاد بتواند خود را تثبیت کند اکثر مردم از دانشجویان گرفته تا فرهنگیان و حتی روستائیان هر کدام به دلیل سیاست های فرهنگی، اقتصادی و هسته یی دولت وی ناچار به پرداخت هزینه یی خواهند شد كه برای هیچ کدام خوشایند نخواهد بود؛ ضمن این كه امکانی برای جلو گیری از روند حوادث را نیز نخواهند داشت. این حالت ممکن است در دراز مدت و در یک روند فرسایشی و پر هزینه به شرایطی نظیر کره شمالی ختم شود كه در آن امکان تغییر از داخل ناچیز است. یا ممکن است به شرایطی نظیر یوگسلاوی سابق یا عراق منجر شود كه نیروهای خارجی دولت داخلی را ساقط کنند.
حالت دوم حالتی است كه مردم حضوری چشم گیر در خیابان داشته باشند. چنین شرایطی باعث تضعیف دولت خواهد شود اما الزاما باعث سقوط آن نخواهد شد. سقوط دولت مستلزم حضور مردم برای مدت چند روز در خیابان است. بایستی به گستردگی اعتراضات توجه زیادی کرد چرا كه حضور گسترده مردم هزینه اعتراضات را برای همه کاهش خواهد داد. گستردگی حضور مردم امکان فلج کردن دولت را نیز فراهم میکند. در این شرایط میتوان شمارش معکوس برای سقوط دولت را آغاز کرد. از دیگر سو نیروهای دولتی نیز در برابر حضور مردم به شکلی كه قصد بر اندازی دولت را داشته باشند حاضر به کشتار مردم هستند. اما این کاری نیست كه برای مدت زیادی قادر به ادامه آن باشد. ضمن این كه چنین کاری در صورت حضور گسترده مردم امکان پذیر نیز نمیباشد. از خاطر نبریم كه کشتار های قبلی صورت گرفته توسط نظام موجب ریزش حمایت بسیاری از حامیان سنتی نظام شد. مدیریت ایجاد شرایطی كه مردم حضور گسترده یی در خیابان داشته باشند نیازمند فعالیت زیادی در عرصه مجازی و مهمتر از آن در عرصه عمومی است. بایستی به مردم یاد آوری کرد كه عدم حضور آنان در اعتراضات پر هزینه تر از حضور آنان خواهد بود.
در هر صورت نوروز ۱۳۸۹ نوروزی خواهد بود متفاوت. اگر مسیر پیش رو دانسته و با جرات طی شود میتوان امیدوار بود كه سال نو را همره با "زوال استبداد دینی" جشن خواهیم گرفت.

جناح محافظه کار بازی در زمینی نا آشنا

رابطه جناح محافظه کار و محمود احمدی نژاد پیچیده اما قابل درک است. اول این كه احمدی نژاد به هر ترتیب در دسته و رسته اصول گرایان جای میگرفت. احمدی نژاد برای اولین بار اجرایی کردن شعارهای تندی كه محافظه کاران برای نقد اصلاح طلبان به کاربرده بودند را به عنوان برنامه خود اعلام کرد؛ شعارهایی كه شاید خود محافظه کاران نیز پس از رسیدن به قدرت حاضر به اجرای آنها نبودند.
دوم این كه وی خود را وام دار هیچ گروه و جریانی نمیدانست و از این رو در ترکیب کابینه کمتر به چهره های شناخته شده محافظه کاران اعتنا کرد.
سوم این كه احمدی نژاد، كه در سطح عمومی به دروغ گویی معروف بود، به سختی میتوانست حمایت بالای روحانیونی را بر انگیزد كه بسیاری به تدریس دروس اخلاق در حوضه مشغول بودند.
در کنارتمام این شرایط نا رضایتی بود كه در عموم مردم نسبت به شرایط اقتصادی ناشی از سیاست های دولت احمدی نژاد ایجاد شده بود، و خصوصا مراجع تقلید آن را از طریق تماس مستمر با مقلدین خود درک کرده بودند.
در چنین شرایطی احمدی نژاد شایسته مورد سرزنش قرار گرفتن از طرف سران جناح محافظه کار بود. اما مشکل حمایت نسبتا بالایی بود كه وی از طرف رهبر ایران داشت. این مساله راه را برای نقد محمود احمدی نژاد از سوی محافظه کارانی كه زمانی مخالفت با ولایت فقیه را دلیل و نشانه خروج از نظام و حتا اسلام میدانست دشوار میکرد.
از سوی دیگر نقد محمود احمدی نژاد میتوانست مبنایی برای نزدیکی محافظه کاران و اصلاح طلبان شود. نزدیکی به اصلاح طلبان اما میتوانست محافظه کاران را در مرز اتهاماتی نظیر ضدیت با ولایت فقیه، افتادن در دام استکبار، وادادگی در مقابل دشمن،... قرار دهد؛ اتهاماتی كه زمانی از سوی محافظه کاران بر علیه اصلاح طلبان استفاده شده بود.
هر چند سعید حجاریان پس از به قدرت رسیدن محمود احمدی نژاد دامنه اصلاح طلبان را از نهضت آزادی تا حزب موتلفه میدانست توجیه محافظه کاران كه بقای آنان در گرو کمک آنان به بقای اصلاح طلبان است مشکل شد. به رغم جلساتی كه حزب مشارکت با بعضی از احزاب جناح راست برگزار کرد، نزدیکی محافظه کاران و اصلاح طلبان، كه در یک محیط سیاسی معقول میتوانست یک ایتلاف ساده و معمولی به حساب بیاید، اتفاق نیفتاد. در واقع پس از روی کار آمدن دولت فوق محافظه کار محمود احمدی نژاد محافظه کاران و اصلاح طلبان در یک واگن مشترک هر دو با هم در یک مسیر حرکت کردند؛ مسیری كه به حذف هر دو از ساختار نظام جمهوری اسلامی منجر شد.
اما اکنون سرنوشت جناح محافظه کار حتا در مواردی دشوار تر از اصلاح طلبان است. بر خلاف اصلاح طلبان كه از پایگاه اجتماعی قابل توجهی برخوردار هستند محافظه کاران فاقد چنین پایگاهی هستند. از دیگر سو جناح محافظه کار فاقد قدرت لازم در باز بینی اصول و سیاست های پیشین خود است. و باز با توجه به حمایت آیت الله خامنه ای از احمدی نژاد مخالفت با ریس دولت در واقع مخالفت با اصولی است كه آنان همواره داعیه دارآن بوده اند.
از این رو بسیاری از محافظه کاران در شرایط فعلی ناگزیر به بازی در زمینی هستند كه برای آنان بسیار نا آشنا است.
بعضی از آنان خود را با دیدگاه های احمدی نژاد همراه کرده اند یا لااقل همراه نشان میدهند. اما مشکل اینجاست كه آقای احمدی نژاد تنها به حلقه محدودی از همراهان خود اعتماد دارد.
گروهی از محافظه کاران خصوصا پس از انتخابات جنجال بر انگیز ۲۲ خرداد لحنی منتقدانه به خود گرفتند؛ اما این انتقادات چنان در لفافه بود كه به سختی برای اکثر مردم قابل درک است.
افرادی چون آیت الله استادی و آیت الله جوادی آملی، كه این دو از امامت جمعه شهر قم کنار رفته اند، چاره کار را در سکوت میبینند. اما این سکوت چیزی نیست كه برای مدت زیادی دوام داشته باشد چرا كه مردم مطالباتی دارند كه مراجع جناح محافظه کار به خوبی از آن آگاه هستند.
در نهایت میتوان گفت كه محافظه کاران امروز بخشی از نیروهای منتقدی هستند كه از بد حادثه به جمع اصلاح طلبان پیوسته اند. شاید باید چون سیاست ورزان خبره به آنان خوش آمد گفت.

کمی بی فرهنگی!

آقای مهاجرانی از افرادی است كه آدم نمیتواند به سادگی از کنارش بگذارد. وقتی صحبت میکند حتا مجلس محافظه کار پنجم را هم وادار به دادن رای اعتماد به خود میکند. هنوز یاد شیرین سخنرانی ایشان در مجلس در سال ۱۳۷۶ در ذهنم هست، از تساهل گفت و از راه دین داری كه حرکت در یک مسیر نشاط بخش است. خلاصه همه چیز آقای مهاجرانی را میشود به چالش کشید جز قدرت بیان ایشان را.
دقت ایشان به جزئیات هم كه البته مثل زدنی است. مقاله اخیر ایشان با عنوان "اندکی فرهنگ!" هم واجد تمامی خصلت های فکری و ذاتی ایشان است. ساده ، روان، دلنشین، پر دقت و البته متین. همچون یک دستان نویس - كه البته ایشان هستند - جزئیات چیزی نیست كه از قلم بیفتد.
اما هیچ کدام از اینها دلیل نمیشود كه معنای کلام ایشان را از بیان زیبای آن جدا نکرد و به بوته نقد نسپرد. بگذریم كه دیدن مظفر و گفتگو در باره عدالت و بحث داغی كه با یک دوست لبنانی داشته است موجب میشود كه ایشان خاتمی وار سیاست را در پای فرهنگ قربانی کنند. البته ازوزیر فرهنگ وزینی چون ایشان انتظار دیگری نیز نمیشود داشت.
اصلا دوست ندارم وارد بحثی بی سرانجام نظیر این كه کدام بر کدام ارجحیت دارد شوم: سیاست بر فرهنگ یا فرهنگ بر سیاست. بحث من فعلا این نیست. بحث بر سر نتیجه سخن ایشان است آنجا كه بیان میدارند: " اگر نتوانیم مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز را به خوبی تبیین کنیم. دیگرانی که جنبش سبز را فرصتی برای تسویه حساب با اسلام و مسلمانی تلقی می کنند، چنین خواهند کرد."
بعضی از کلماتی كه در این جمله به کار رفت اند برای من کمی آلرژی آور است از اندیشه و فرهنگ گرفته تا اسلام و مسلمانی. نه كه فکر کنید كه من مثلا با اندیشه، یا اندیشیدن یا با اندیشمند مشکل دارم. اما شاید جملاتی نظیر این كه "اندیشه خوب است" مثل این است كه بگوییم "خوبی خوب است". در خوش بینانه ترین حالت بیان یک گزاره بدیهی است.
حالا فرض کنید كه آلرژی من بی مورد است و اتفاقا باید مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز را به خوبی تبیین کنیم؛ همان طور كه آقای مهاجرانی منظور نظرشان است. شما فکر میکنید چه اتفاق مهمی خواهد افتاد؟ باز چند خروار کتاب روی هم تلمبار میشود كه در گوشه کتابخانه خاک بخورد. مطمئنا کسی با من مخالف نخواهد بود كه کتاب در مورد "مبانی"، "اندیشه" و "فرهنگ" کم نداریم. مطمئن باشید در دنیایی كه هم آقای مهاجرانی و هم ریس دولت فعلی دم از فرهنگ میزند و هم خاتمی و هم ملا محمد عمر دم از اسلام تعریف "فرهنگ" یا "اسلام" - با در نظر گرفتن حجم عظیم ادبیاتی كه در مورد این دو مفهوم وجود دارد - نه دردی را دوا کرده است و نه زخمی را تسکین داده است. قبول دارم کتاب در مورد مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز کم داریم اما لطفا اول این سوال را جواب دهید كه تعریفی كه قبلا از بعضی مفاهیم ارایه شد آیا دردی را دوا کرد كه این یکی بکند؟
قصد پرداختن به مشکلات اجرایی این نظریه كه باید مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز را به خوبی تبیین کنیم ندارم. چه این كه اصلا از طریق چه مکانیسمی قرار است كه به تعریف مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز برسیم؟ از طریق رای گیری در عالم مجازی؟ از طریق جلسات حضوری؟ از طریق مکاتبه؟ تا زمانی كه یک رای گیری فراگیر در داخل از کشور با نظارت یک نهاد بی طرف صورت نگیرد چاره جز این نداریم كه قبول کنیم كه هر کسی از ظن خود یار این جنبش شده است.
اما بر فرض كه ما از طریقی توانستیم این مبانی را تعریف کنیم خوب بعد چه اتفاقی خواهد افتاد؟ اینجاست كه دومین بخش جمله آقای مهاجرانی معنی پیدا میکند. تبیین مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز برای جلوگیری از(سود)استفاده "دیگرانی" كه که جنبش سبز را فرصتی برای تسویه حساب با اسلام و مسلمانی تلقی می کنند. باز رسیدیم به خانه اول. به محض ارایه تعریفی از جنبش سبز باز دوباره مفاهیمی چون "دیگری" و "غیر خودی" كه برای ما کلماتی آشنا هستند چون یک قارچ سمی محیط را اماده رویدن خواهند یافت. باز فضایی ایجاد خواهد شد كه هر کس كه نقدی یا مخالفتی با تعریف ارایه شده از جنبش سبز دارد به فرصت طلبی برای تسویه حساب با اسلام و مسلمانی متهم شود. مخالفان مبانی اندیشگی و فرهنگی جنبش سبز ابتدا به "بی فرهنگی" متهم خواهد شد سپس به "فرصت طلبی"، سپس به "اسلام ستیزی" باقی ماجرا را هم كه همه میدانیم سهراب کشان.
متاسفانه از منظری كه آقای مهاجرانی به مساله نگاه کرده اند جنبش سبز به چیزی منجر خواهد شد شبیه جمهوری اسلامی در محتوا و متفاوت از آن در ظاهر. این جنبش معادله ای خواهد ساخت مثل قبل فقط جای مثبت و منفی عوض میشود و گر نه معادله همان است كه بود.
جنبش سبز باید "طرحی نو" در اندازد.
طرحی كه در آن "فرهنگ" و "بی فرهنگی" هر دو به یک اندازه مورد احترام باشند. این مفهوم البته کمی نیازمند توضیح است كه بعدا به آن خواهم پرداخت.

جنبش سبز به دنبال چیست؟

معترضان به نتایج انتخابات ریاست جمهوری خود را برای حضور اعتراض آمیز در راهپیمائی سیزدهم آبانماه آماده می کنند. ظاهرا حضور در راهپیمائی های عمومی - که در طی سی سال گذشته به مناسبتهای مختلف مذهبی و انقلابی در ایران رایج شده است - به بخشی از راهبرد فعالان جنبش تبدیل شده است. اما معترضان چه هدفی را دنبال می کنند و به دنبال چه هستند؟
به سختی می توان فرد یا گروهی را به عنوان سخنگوی جنبش موسوم به سبز در نظر گرفت. اما از لابلای نظرات مختلف می توان دست کم به وجود سه دیدگاه مختلف در درون جنبش سبز پی برد.
دیدگاه اول خواهان اصلاحاتی در درون نظام جمهوری اسلامی است. این دیدگاهی است که بیشتر از جانب سران اصلاح طلب بیان شده است. به عنوان مثال هفته گذشته آقای کروبی در دیداری با نمایندگان کانون مدافعان حقوق بشر و شورای ملی صلح هدف از این حرکت را اصلاح و نه براندازی نظام حکومتی ایران تعریف کرد.
دومین دیدگاه موجود در جنبش سبز خواهان تلاش برای ابطال انتخابات اخیر و روی کار آمدن دولتی است که از آن در شعارها به "دولت سبز ملی" یاد شده است.
گر چه چنین دیدگاهی به لحاظ نظری با دیدگاه سران اصلاحات مبنی بر اصلاحات در درون نظام جمهوری اسلامی نزدیک به نظر میرسد اما با در نظر گرفتن این که دست کم در شرایط فعلی وخصوصا پس از سخنان آیت الله خامنه ای در نماز جمعه پس از انتخابات ریاست جمهوری سرنوشت نظام جمهوری اسلامی و دولت محمود احمدی نژاد تا حدغیر قابل انکاری به هم پیوند خورده اند ایده تشکیل دولت سبز ملی در عمل چیزی جز اصلاحاتی خارج از چارچوب نظام جمهوری اسلامی نیست.
سومین دیدگاه در درون جنبش سبز به دنبال اصلاحاتی خارج از چارچوب نظام جمهوری اسلامی است. این دیدگاه خواهان جایگزینی نظام فعلی با یک نظام دموکراتیک برآمده از حقوق شهروندان ایرانی در تعیین سرنوشت خود است. شعار "جمهوری ایرانی" که در اعتراضات اخیر شنیده شد ناظر به وجود چنین دیدگاهی در میان بخشی از فعالان جنبش سبز است.
وجود چنین دیدگاهی انتقاداتی ضمنی از سوی سران اصلاحات را به همراه داشته است. پیش از این سید محمد خاتمی از این که در بخش‌هایی از جامعه مساله جمهوری اسلامی مورد کم لطفی قرار می گیرد انتقاد کرده بود. هر چند وی دلیل وجود چنین صداهایی را که وی آن را "نامطلوب" خوانده بود جلوگیری از فعالیت آنهایی دانست که معتقد به جمهوری اسلامی هستند.
دلایل سران اصلاح طلب برای تاکید بر اصلاحات در درون نظام جمهوری اسلامی بخشی به عدم اطمینان آنان از نتایج ناشی از فروپاشی و یا تضعیف نظام و بخشی دیگر احتمالا به اعتقادات شخصی و مذهبی آنان باز می گردد. هدف دیگری که در پس این تاکید وجود دارد جذب و یا جلوگیری از ریزش حمایت قشرهای مذهبی تر طرفدار جنبش سبز است.
اما تجربه هشت سال اصلاحات در دولت خاتمی که در نهایت به روی کار آمدن دولت فوق محافظه کار محمود احمدی نژاد منجر شد امیدوار کردن معترضان به امکان اصلاحات در درون نظام جمهوری اسلامی را کاری دشوار کرده است.
با در نظر گرفتن این که هدایت جنبش سبز بیشتر از طریق شبکه های اجتماعی مجازی و غیر مجازی صورت می گیرد و به خاطر این که ساختار این شبکه بیش از آن که هرمی باشد مسطح است احتمال فراگیر شدن شعارها و خواست هایی خارج از خواست سران اصلاحات وجود دارد. در چنین حالتی اصلاح طلبان که تقریبا از صفحه رسمی سیاسی ایران حذف شده اند چاره ای جز همراهی با خواست مردم ندارند.
در هر صورت در سیزده آبان جهت گیری آینده جنبش سبز بیش از گذشته آشکار خواهد شد اما آیا در نظام سیاسی ایران گوشی برای شنیدن و اراده ای برای تغییر وجود دارد؟